3 grudnia – Międzynarodowy Dzień Osób z Niepełnosprawnościami – aksjologia solidarności i perspektywa europejska

Dziś, 3 grudnia, obchodzimi Międzynarodowy Dzień Osób z Niepełnosprawnościami. Dzien ten jest przypomnieniem o zobowiązaniach, jakie państwa przyjęły, ratyfikując Konwencję ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami (CRPD). Jest to okazja do zweryfikowania, czy rzeczywiste praktyki krajowe odpowiadają standardom wynikającym z CRPD, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz prawa Unii Europejskiej.

W doktrynie praw człowieka od lat podkreśla się, że niepełnosprawność jest zjawiskiem relacyjnym, wypływającym ze zderzenia indywidualnych ograniczeń z konstrukcją środowiska prawnego, architektonicznego i proceduralnego. Podstawą tego podejścia jest Model Społeczny Niepełnosprawności oraz art. 1 CRP, definiujący cel Konwencji jako „ popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności”.

Z tych założeń biorą się ścisłe obowiązki państwa: usuwanie przeszkód, gwarancja dostępu do wymiaru sprawiedliwości, zapewnienie autonomii decyzyjnej oraz równych warunków uczestnictwa społecznego. W europejskim systemie prawnym ochrona ta rozwija się w ramach standardów wynikających z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC), w szczególności art. 3, 5, 6 i 8.

STANDARD EUROPEJSKI: OCHRONA PRZED ARBITRALNOŚCIĄ

Wyrok ETPC w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom ukształtował zasadę, zgodnie z którą ograniczenia praw politycznych osób z niepełnosprawnością mogą być nakładane jedynie wyjątkowo i po uprzedniej, indywidualnej ocenie zdolności do uczestnictwa w życiu publicznym. Trybunał odrzucił model „automatycznego ubezwłasnowolnienia” jako sprzeczny z proporcjonalnością i poszanowaniem autonomii. Orzeczenie to zakazuje traktowania niepełnosprawności intelektualnej jako domniemania niekompetencji.

W sprawie Stanev przeciwko Bułgarii Trybunał uznał, że umieszczenie osoby w placówce opiekuńczej, gdy nie ma ona realnej możliwości jej opuszczenia, stanowi pozbawienie wolności w rozumieniu art. 5 EKPC. Wyrok stał się punktem odniesienia dla raportu Rady Europy „Ending coercion in mental health”, który wskazuje na konieczność zastępowania przymusu systemami wsparcia. Analogiczne naruszenia autonomii osobistej pojawiły się w sprawie Shtukaturov przeciwko Rosji, gdzie ETPC podkreślił, że postępowania dotyczące ubezwłasnowolnienia muszą opierać się na aktualnych dowodach, osobistym wysłuchaniu i proporcjonalnych środkach.

Prawo Unii Europejskiej ujmuje niepełnosprawność jako relację między jednostką a barierami otoczenia. Dyrektywa 2000/78/WE nakłada obowiązek wprowadzania racjonalnych dostosowań, a wyroki TSUE precyzują sposób jego stosowania. W sprawie Ring i Skouboe Werge Trybunał uznał, że pracodawca ma obowiązek zapewnienia dostosowań stanowiska pracy, jeżeli umożliwia to wykonywanie obowiązków zawodowych. Odmowa dostosowań stanowi naruszenie zasady równego traktowania, nawet przy formalnej neutralności przepisów.

Wyrok HK Danmark (C-335/11) pogłębia tę wykładnię, wskazując, że dostosowania muszą być adekwatne, efektywne i proporcjonalne. Unijna strategia równości przyjęta przez Komisję Europejską na lata 2021–2030 stanowi ramę działania dla państw członkowskich, wskazując obowiązki w zakresie dostępności, niezależnego życia, mobilności prawnej i równości proceduralnej.

SOLIDARNOŚĆ JAKO POLSKA ZASADA PRAWNA I NARZĘDZIE INTERPRETACYJNE

W polskim porządku prawnym solidarność ma rangę zasady ustrojowej (art. 2 i 20 Konstytucji RP). W doktrynie podkreśla się, że solidarność oznacza obowiązek państwa w tworzeniu warunków umożliwiających społeczny udział osób w słabszej sytuacji. Podkreśla to również Karta Praw Osób Niepełnosprawnych przyjęta uchwałą Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r.

Polska tradycja solidarności, głęboko wpisana w historię społeczną, wzmacnia ten wymiar normatywny. W przeciwieństwie do koncepcji charytatywnych, które opierają się na dobrowolności działań, solidarność w perspektywie prawnokonstytucyjnej ma charakter strukturalny: jest dyrektywą nakazującą państwu kształtowanie środowiska prawnego w taki sposób, aby jednostka mogła samodzielnie realizować swoje prawa. W tym sensie solidarność jest ideą nowoczesnego państwa prawa, a nie tylko elementem tradycji kulturowej.

W kontekście praw osób z niepełnosprawnością solidarność pełni funkcję dyrektywy interpretacyjnej o szczególnym znaczeniu. Nakazuje odczytywać przepisy dotyczące dostępności, procedur, zatrudnienia czy autonomii osobistej tak, aby niwelować bariery wynikające z niedostosowania środowiska. Zawęża dopuszczalność ograniczeń wolności osobistej, wzmacnia obowiązek państwa do zapewnienia środków wsparcia, a także przechyla wykładnię na korzyść modeli włączających, zgodnych z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.

ROLA RADCY PRAWNEGO W SYSTEMIE OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA

Radca prawny, jako przedstawiciel zawodu zaufania publicznego, pełni rolę gwarancyjną w zapewnieniu zgodności działań państwa z europejskimi standardami praw człowieka. Oznacza to konieczność stosowania wykładni prokonwencyjnej (art. 9 Konstytucji RP), badania skutków regulacji w duchu równości materialnej, identyfikacji barier proceduralnych oraz formułowania argumentacji opartej na zasadach prawa, zwłaszcza godności i solidarności.

Ochrona praw osób z niepełnosprawnością jest miarą rzetelności państwa prawa. Nie może opierać się wyłącznie na formalnych deklaracjach — wymaga analizy skutków regulacji, adekwatności procedur oraz poszanowania autonomii jednostki. Radcowie prawni, działając w imieniu klientów i na rzecz dobra wspólnego, pełnią funkcję strażników ludzkiej godności i kontynuatorów tradycji solidarności, która stanowi istotną część polskiego dziedzictwa prawnego.