Europejski Dzień Walki z Dyskryminacją Osób z Niepełnosprawnością – 5 maja
„Nienaruszalność godności ludzkiej” uregulowana w art. 1 Karty Praw Podstawowych UE oraz w art. 30 Konstytucji RP nie jest martwym przepisem. Ten aksjologiczny wektor powoduje, że interpretacja każdego przepisu niższej rangi musi być rozpatrywana przez pryzmat godności jako klauzuli generalnej. Preambuła Konwencji ONZ z 2006 r. o prawach osób niepełnosprawnych wskazuje, że niepełnosprawność nie jest „problemem zdrowotnym”, lecz kategorią praw człowieka zapewniającą równy udział w życiu społecznym.
Statystyka, która szokuje
Zgodnie z rządowymi badaniami (2020 r.) wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnością wyniósł jedynie 28,5%. Wykluczenie z rynku pracy sprzęga się tym samym z wykluczeniem z partycypacji obywatelskiej. Ankietowani pracodawcy sami zaś przyznają, że najpoważniejsze przeszkody są „mentalne”, a nie infrastrukturalne (70,7% wskazań). Prawo nakłada nie tylko obowiązek dostosowania architektury – musi mieć również wpływ na opór kulturowy, który wstrzymuje dostęp osób z niepełnosprawnością do realizowania ich praw.
Od modelu do praw człowieka
Konwencja ONZ zobowiązała Polskę do odejścia od paternalizmu i włączenia problematyki niepełnosprawności w główny nurt polityki publicznej. Artykuł 27 Konwencji ONZ łączy uprawnienie do zatrudnienia z obowiązkiem państwa do kreowania warunków „inkluzywnego i otwartego rynku”. Wymusza to prounijna interpretacja przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Przepisy te wciąż nie są w pełni dostosowane do wyzwań osób z niepełnosprawnością.
Mapa prawna: Konstytucja, Unia, praktyka
Postanowienia art. 69 Konstytucji RP zobowiązują władze publiczne do „zabezpieczenia egzystencji, przysposobienia do pracy i komunikacji społecznej” osób z niepełnosprawnością. W sferze prawa unijnego jego korelatem jest art. 26 Karty, regulujący prawo do integracji społeczno-zawodowej. Dyrektywa 2000/78/WE wprowadziła pojęcie „racjonalnych usprawnień” (reasonable accommodation), a orzecznictwo TSUE (m.in. HK Danmark, C-335/11) zdefiniowało próg proporcjonalności kosztów usprawnienia względem wielkości pracodawcy.
Mentalne krawężniki i fenomen „ableizmu”
Socjologia niepełnosprawności posługuje się pojęciem „ableizmu” – systemowej preferencji dla pełnosprawności jako normy użytkowej. Polskie badania jakościowe wskazują, że 62,7% zatrudnionych osób z niepełnosprawnością nie uznaje infrastruktury za barierę, podczas gdy 70% odczuwa obniżone oczekiwania otoczenia odnośnie do ich kompetencji. To znaczy, że kampania prawna, która skupia się wyłącznie na budynkach, rozmija się z locus realnej dyskryminacji.
Godność i codzienność w kancelarii radcy prawnego
Kodeks Etyki Radcy Prawnego nakłada na radców prawnych obowiązek ochrony praw człowieka i wolności obywatelskich w każdej sferze praktyki zawodowej. W konsekwencji ważne jest:
- powoływanie się na art. 24 Karty, gdy bariera cyfrowa wyklucza stronę z udziału w e-postępowaniu oraz na art. 15 Konwencji ONZ przy negocjacjach hybrydowych form pracy,
- wprowadzanie klauzul „barrier-free” i audytów dostępności do due-diligence jako standardu rynkowego,
- skarga konstytucyjna w razie niekonstytucyjnego zawężenia definicji „racjonalnych usprawnień”; pytanie prejudycjalne, gdy praktyka krajowa koliduje z art. 26 Karty.
Samorządowa misja
Samorząd radców prawnych jako zawód zaufania publicznego obliguje do promowania „czujności konstytucyjnej”. Program mentoringu dla aplikantów z niepełnosprawnościami jest zastosowaniem art. 7 Kodeksu Etyki, który wymaga niezależności od uprzedzeń i nacisków społecznych.
Spojrzenie w przyszłość
Do czerwca tego roku wszystkie nowe usługi i produkty cyfrowe muszą być zgodne z European Accessibility Act. Integracja AI w obsłudze klienta otwiera kolejny front: algorytmy mogą utrwalać dyskryminację, co wymaga od radców prawnych kompetencji właściwej oceny nawiązywania „godziwych” stosunków cywilnoprawnych (fairness opinions).
Prawo prowadzi od godności do sprawiedliwości.
Dziś, 5 maja, przypominamy, że jako radcowie prawni mamy w ręku wszelkie możliwości, aby urzeczywistnić wartości, za którymi stoimy.