Międzynarodowy Dzień Wolontariusza – rola wolontariatu we współczesnym społeczeństwie

Międzynarodowy Dzień Wolontariusza przypomina o solidarności społecznej, która jest naszą narodową cechą i dziedzictwem. Jest marką Polski na świecie – rozpoznawalną w sytuacjach kryzysu, gdy społeczeństwo samoorganizuje się bez potrzeby zachęt ze strony państwa. W tle tych procesów stale obecna jest praca prawników – w tym radców prawnych – którzy projektują ramy normatywne dla takiej mobilizacji.

WOLONTARIAT JAKO INFRASTRUKTURA SYSTEMU USŁUG PUBLICZNYCH

Wolontariat tworzy „infrastrukturę zaufania”, która pozwala systemom publicznym utrzymać ciągłość świadczeń w warunkach pandemii, klęsk żywiołowych, migracji przymusowych czy kryzysów energetycznych. Nie chodzi w nim o okazjonalne akcje, lecz o włączenie wolontariatu do długotrwałych układów współpracy między państwem, samorządami, organizacjami społecznymi i biznesem.

Międzynarodowa Organizacja Pracy w Manual on the Measurement of Volunteer Work proponuje ujęcie wolontariatu jako formy pracy nierynkowej. Wolontariusz wykonuje realne świadczenie pracy – z wszystkimi konsekwencjami statystycznymi i prawnymi – tyle że bez wynagrodzenia pieniężnego. Z tego punktu widzenia wolontariat generuje trzy typy skutków, które interesują prawników: ryzyko wypadkowe, odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną osobom trzecim oraz powstawanie wymiernej wartości ekonomicznej świadczenia.

Dla praktyki radcowskiej to pytanie o dobór instrumentów: jak zastosować narzędzia przeznaczone pierwotnie dla stosunku pracy, umów cywilnoprawnych, ochrony konsumenta czy przepisów o bezpieczeństwie imprez masowych do sfery, w której stroną umowy jest wolontariusz, a wynagrodzenie ma postać czysto niemajątkową.

WOLONTARIAT JAKO PARTNER ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych w analizach dotyczących współpracy administracji z organizacjami społecznymi zwraca uwagę, że wolontariat przestał być „miękkim” elementem życia publicznego. Prywatne organizacje realizują zadania o charakterze publicznym w obszarze usług społecznych, edukacji, ochrony zdrowia, integracji migrantów, a także reagowania kryzysowego. Wymaga to ram prawnych, które pozwolą na włączenie wolontariatu do polityk publicznych na zasadach przejrzystości, odpowiedzialności i rozliczalności.

Eurofound, analizując m.in. wolontariat w kontekście integracji migrantów i aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych, wskazuje, że system oparty na wolontariacie bywa dla państwa tańszy, lecz wymaga znacznie bardziej skomplikowanej architektury prawnej. Z jednej strony obniża koszty budżetowe, z drugiej – wprowadza do systemu aktorów, których status prawny jest mniej oczywisty niż w przypadku jednostek sektora finansów publicznych czy klasycznych przedsiębiorców.

Radca prawny, który obsługuje organizację prowadzącą programy oparte na wolontariacie, wchodzi więc w pole regulacyjne obejmujące równocześnie: prawo pracy, prawo cywilne, przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny, ochronę danych osobowych, prawo finansów publicznych oraz regulacje sektorowe (ochrona zdrowia, pomoc społeczna, edukacja). To wymusza zmianę optyki: wolontariat nie jest „dodatkiem” do działalności, lecz jednym z kluczowych modułów systemu świadczeń społecznych, dla którego trzeba zbudować spójną infrastrukturę prawną.

POLSKA SOLIDARNOŚĆ SPOŁECZNA – WYSOKA MOBILIZACJA SPOŁECZNA W OGRANICZAJĄCEJ SIĘ PRZESTRZENI OBYWATELSKIEJ

Raport Civic Space Report 2023 European Civic Forum opisuje Polskę jako kraj wysokiej mobilizacji obywatelskiej przy równoczesnym zacieśnianiu ram instytucjonalnych dla działań społecznych. Wskazuje się na duże kampanie solidarnościowe, szybkie mobilizacje pomocowe oraz zdolność organizacji do reagowania na kryzysy migracyjne i humanitarne. Jednocześnie raport zwraca uwagę na obciążenia administracyjne, niepewność finansowania grantowego oraz napięcia wokół swobody działania organizacji obywatelskich.

Ten obraz dobrze koresponduje z polskimi doświadczeniami: system, w którym pojedyncza inicjatywa potrafi w ciągu jednego dnia zmobilizować setki tysięcy darczyńców, wolontariuszy w różnych formach aktywności i rozbudowaną infrastrukturę medialno-techniczną. Prawnicy, w tym radcowie prawni, widzą od środka, jak bardzo takie działania zbliżają się do logiki działania podmiotów publicznych – jeśli chodzi o skalę obrotu finansowego, zakres odpowiedzialności, wymogi bezpieczeństwa czy konsekwencje podatkowe.

Z perspektywy Krajowej Izby Radców Prawnych oznacza to, że wolontariat nie jest jedynie obszarem etycznego zaangażowania, ale także polem, na którym rozstrzyga się praktyczny zakres wolności zrzeszania się, swobody prowadzenia działalności pożytku publicznego oraz efektywności ochrony praw człowieka w społeczeństwie obywatelskim.

MASOWE MOBILIZACJE SPOŁECZNE: SOLIDARNOŚĆ W SKALI, KTÓRA PRZYPOMINA INSTYTUCJĘ PUBLICZNĄ

Polskie społeczeństwo wykazało w ostatnich latach zdolność do tworzenia masowych mobilizacji, które łączą w sobie cechy kampanii społecznej, zbiórki publicznej, działania edukacyjnego i dużego wydarzenia medialnego. Ich struktura obejmuje tysiące wolontariuszy terenowych, rozbudowaną sieć lokalnych sztabów, skomplikowaną logistykę oraz wykorzystanie nowoczesnych narzędzi płatniczych i komunikacyjnych.

Od strony prawnej takie przedsięwzięcia funkcjonują na przecięciu wielu reżimów: prawa zbiórek publicznych, przepisów o imprezach masowych, regulacji dotyczących obrotu bezgotówkowego, prawa podatkowego, ochrony danych osobowych, a także norm dotyczących ochrony konsumenta w relacji darczyńca–organizacja. Każda z tych sfer podlega innym ustawom, a ich kumulacja generuje skomplikowany profil ryzyka.

Właśnie w takich masowych mobilizacjach najpełniej ujawnia się specyfika polskiej solidarności: zdolność do łączenia oddolnego zaangażowania, zaufania społecznego i gotowości do ponoszenia kosztów z wysoką tolerancją na wysiłek organizacyjny. Zadaniem radców prawnych jest sprawienie, aby ta energia mogła działać bez naruszania standardów ochrony uczestników, przejrzystości finansowej i zasad uczciwego obrotu.

WOLONTARIAT RADCÓW PRAWNYCH: PRO BONO, ETYKA I „PEŁNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ” ZA JAKOŚĆ ŚWIADCZENIA

Świadczenie pomocy prawnej pro bono – zarówno na rzecz organizacji, jak i osób fizycznych – podlega tym samym wymaganiom merytorycznym i etycznym co pomoc świadczona odpłatnie. Dotyczy to w szczególności obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, zakazu konfliktu interesów, staranności zawodowej oraz lojalności wobec klienta.

Z punktu widzenia etyki zawodowej kluczowe są co najmniej trzy poziomy:

1. relacja z organizacją – radca prawny, obejmując stałą obsługę organizacji opartej na wolontariacie, współkonstruuje jej polityki zgodności: od regulaminów wewnętrznych, przez wzory porozumień z wolontariuszami, po procedury reagowania na zdarzenia kryzysowe.
2. relacja z beneficjentem – w modelu poradnictwa indywidualnego radca bierze odpowiedzialność za rzetelność udzielonej porady, niezależnie od tego, czy świadczenie ma charakter odpłatny, czy wolontarystyczny. Łączy się to z wymogiem jasnego określenia zakresu porady i poinformowania o jej ograniczeniach.
3. relacja z systemem – uczestnictwo w projektach strategicznych czy inicjatywach watchdogowych dotyczy interpretacji przepisów konstytucyjnych i standardów praw człowieka. W tym obszarze wolontariat radcy prawnego ma bezpośrednie znaczenie dla kształtu systemu prawnego.

W każdym z tych poziomów wolontariat nie „zawiesza” wymogów etycznych. Przeciwnie – często je intensyfikuje, ponieważ radca prawny działa w środowisku o podwyższonym poziomie wrażliwości: z udziałem osób w kryzysie, beneficjentów o ograniczonych zasobach, wolontariuszy bez przygotowania prawnego oraz partnerów instytucjonalnych, którzy dostrzegają jedynie fragment całego obrazu regulacyjnego.

W tym sensie Międzynarodowy Dzień Wolontariusza nie jest jedynie świętem „dobrych praktyk”. To także przypomnienie, że praktyka wolontariatu pozostaje jednym z obszarów, w których bardzo konkretnie rozstrzyga się zakres ochrony praw człowieka w sferze publicznej – również w Polsce.