Stanowisko Krajowej Rady Radców Prawnych w przedmiocie potrzeby kompleksowych zmian w systemie nieodpłatnej pomocy prawnej
Krajowa Rada Radców Prawnych wyraża zdecydowany sprzeciw wobec rozwiązań proponowanych w projekcie zmian ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (druk sejmowy Nr 1202) przewidujących rezygnację z obowiązku składania przez beneficjentów pisemnych oświadczeń o niemożności poniesienia kosztów odpłatnej pomocy prawnej. W ocenie Krajowej Rady Radców Prawnych zaproponowane rozwiązanie - wbrew zakładanym celom, nie spowoduje zwiększenia dostępności systemu dla osób uprawnionych, lecz usankcjonuje korzystanie z systemu przez osoby nieuprawnione, co jest sprzeczne z celem ustawy. Dostrzegając więc problem nieskuteczności dotychczasowego mechanizmu weryfikacji osób uprawnionych, należałoby podjąć działania w celu wypracowania bardziej efektywnego rozwiązania gwarantującego, że z nieodpłatnej pomocy prawnej będą korzystać osoby, które rzeczywiście tego potrzebują, a nie są w stanie samodzielnie ponieść kosztów takiej pomocy na zasadach rynkowych.
Na negatywną ocenę zasługuje także wprowadzenie dodatkowej formy udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej za pomocą środków komunikacji na odległość bezuprzedniego wprowadzenia mechanizmów zapewniających możliwość weryfikacji osoby uprawnionej oraz zapewnienia warunków świadczenia pomocy prawnej z poszanowaniem tajemnicy zawodowej i w sposób umożliwiający unikanie konfliktu interesów.
Zaznaczenia wymaga, że powodów nieefektywności obecnego systemu upatrywać należy przede wszystkim w braku jego rozpoznawalności wśród beneficjentów wynikającego z nieskutecznego informowania o możliwości uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz o zasadach i warunkach skorzystania z niej. W związku z powyższym ważne jest położenie nacisku na skuteczną akcję informacyjną i promocyjną umożliwiającą dotarcie do potencjalnych beneficjentów. Ponadto doświadczenia z dziesięciu lat funkcjonowania systemu jednoznacznie wskazują na konieczność przeanalizowania i dostosowania liczby i lokalizacji punktów nieodpłatnej pomocy prawnej w taki sposób, by uwzględniona została liczba ludności na danym obszarze i jej realne zapotrzebowanie na nieodpłatną pomoc prawną, również w kontekście rodzaju tej pomocy, co wiąże się ze specjalizacją poszczególnych punktów dostosowaną do potrzeb beneficjentów.
Krajowa Rada Radców Prawnych stoi na stanowisku, że niezbędne jest podjęcie prac nad kompleksową reformą systemu nieodpłatnej pomocy prawnej, zaś podejmowane działania wycinkowe uznać należy za niewystarczające i nierozwiązujące zasadniczych problemów.
Reforma systemu objąć powinna ujednolicenie zasad dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej na poziomie przedsądowym i sądowym, w tym stworzenie jednolitych kryteriów podmiotowo- przedmiotowych oceny dostępności nieodpłatnej pomocy prawnej na etapie przedsądowym i sądowym na podstawie których obywatel będzie mógł nawet samodzielnie ocenić czy i jakie uprawnienia mu przysługują. Za zasadne uznać należy umiejscowienie ośrodka decydującego o przyznaniu nieodpłatnej pomocy prawnej na szczeblu pozasądowym tj. na poziomie podstawowych i wyspecjalizowanych organów samorządu terytorialnego oraz wyodrębnienie poszczególnych typów pomocy prawnej obejmujących odpowiednio informację prawną, pomoc prawną na etapie przedsądowym oraz pomoc prawną na etapie sądowym.
Krajowa Rada Radców Prawnych dostrzega również potrzebę wprowadzenia testu merytorycznego pozwalającego na weryfikację zasadności udzielenia tej formy pomocy i umożliwiającego świadczącemu pomoc prawną jej odmowę z ważnych powodów wraz ze wskazaniem, gdzie odpowiednią pomoc można uzyskać. Za niezbędne uznać należy ponadto wypracowanie zasad sprawozdawczości i dokumentowania nieodpłatnej pomocy prawnej z poszanowaniem obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego czy adwokata.
Na podstawie obecnych doświadczeń zauważamy również potrzebę wyraźnego oddzielenia nieodpłatnej pomocy prawnej od nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego w sposób umożliwiający beneficjentom dokonanie właściwego wyboru rodzaju pomocy, której potrzebują. Za zasadne uznać należy uregulowanie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego w odrębnej ustawie jako inny rodzaj pomocy obywatelom.
Reforma systemu powinna zostać przy tym przeprowadzona z uwzględnieniem zwiększenia poziomu jego finansowania i wprowadzenia odpowiedniego mechanizmu waloryzacji umożliwiającego zapewnienie godziwego wynagrodzenia osobom udzielających nieodpłatnej pomocy prawnej w ramach systemu na podstawie transparentnie zawieranych umów.
Wyrażamy przekonanie, że podjęcie prac koncepcyjnych nad nową formułą systemu nieodpłatnej pomocy prawnej przy udziale podmiotów zaangażowanych w jego funkcjonowanie pozwoli wypracować efektywne rozwiązania gwarantujące dostępność nieodpłatnej pomocy prawnej dla osób, które faktycznie takiej pomocy potrzebują.