Stanowisko Komisji Praw Człowieka KRRP w sprawie 70. rocznicy przyjęcia Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Warszawa, 4.11.2020 r.

Stanowisko
Komisji Praw Człowieka Krajowej Rady Radców Prawnych
w sprawie 70. rocznicy przyjęcia Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności

W dniu 4 listopada 1950 r. została otwarta do podpisu Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zwyczajowo zwana Europejską Konwencją Praw Człowieka. Przyjmując tekst Konwencji państwa członkowskie Rady Europy dały wyraz wspólnemu dziedzictwu ideałów i tradycji politycznych, poszanowaniu wolności i rządów prawa, ale i zdecydowaniu w zapewnieniu respektowania praw wyrażonych w tym traktacie międzynarodowym. Nad prawidłowym rozumieniem i stosowaniem Konwencji przez państwa-strony miał czuwać, powołany w 1959 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka. Każde państwo przystępując do Konwencji potwierdza bowiem wolę rzeczywistego zapewnienia wyrażonych w niej podstawowych praw i wolności, uznawanych za fundament sprawiedliwości i pokoju w Europie.

Europejska Konwencja Praw Człowieka stała się najważniejszym traktatem w dorobku prawnym Rady Europy, a jej stronami jest obecnie 47 państw. Rzeczpospolita Polska podpisała Konwencję w dniu 26 listopada 1993 r. a ratyfikowała ją w dniu 19 stycznia 1993 r. Od dnia 1 maja 1993 r. uznała również jurysdykcję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Europejska Konwencja Praw Człowieka stanowi unikalny w skali Europy i świata system ochrony praw człowieka oparty na mechanizmie skargi indywidualnej do Europejskiego Trybunał Praw Człowieka
oraz nadzoru wykonywania jego orzeczeń, sprawowanego przez Komitet Ministrów Rady Europy. Stanowi często ostatnią albo nawet jedyną instancję odwoławczą dla osób, których prawa są naruszane lub ograniczane.

Rządy poszczególnych państw-stron Konwencji mają obowiązek i prawo wskazywania kandydatów na sędziów Trybunału spośród osób o najwyższym poziomie moralnym oraz uznanych, niekwestionowanych kwalifikacjach prawniczych. Są zobligowane również zapewniać funkcjonowanie krajowego systemu prawnego w sposób respektujący wartości i zasady Konwencji. Skarga indywidualna do Trybunału winna być traktowana jako ostateczność, ale jeśli już zostanie złożona i zaowocuje uwzględniającym ją wyrokiem, to państwo zobowiązane jest do jego niezwłocznego, pełnego wykonania.

Z perspektywy prawie trzydziestu lat nie budzi wątpliwości, że uczestnictwo w systemie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wpłynęło na zasadniczą zmianę polskiego porządku prawnego. Spowodowało m.in. wyeliminowanie instytucji i praktyk niemożliwych do pogodzenia z wartościami Konwencji (np. stosowanie tymczasowego aresztowania przez prokuratorów, osądzanie spraw wykroczeniowych przez kolegia ds. wykroczeń niegwarantujące prawa do sądu itp.). Wymusiło również na ustawodawcy krajowym wprowadzenie rozwiązań wynikających z autorytatywnej wykładni Konwencji (np. przepisy dotyczące roszczeń zabużańskich, sprzeciw pacjenta), a także fundamentalnie wpłynęło na orzecznictwo sądów i trybunałów polskich.

W latach 1993-2015 Europejska Konwencja stanowiła istotną siłę napędową ewolucji ustroju Rzeczypospolitej Polskiej w kierunku modelu państwa prawnego. Zgodnie z art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (w tym orzeczenia w sprawach przeciwko innym niż Polska stronom Konwencji) jest w polskim porządku prawnym wiążące, stanowiąc element kształtujący standard wykładni polskiego prawa, w tym Konstytucji.

Pomimo opisanych pozytywnych cech Konwencji Europejskiej oraz wieloletniej praktyki jej stosowania w polskim porządku prawnym, Komisja Praw Człowieka Krajowej Rady Radców Prawnych z niepokojem zauważa, iż:

1. do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka napływają coraz liczniejsze skargi przeciwko Polsce dotyczące m.in. fundamentalnych dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego kwestii takich jak np. niezależności i niezawisłości Trybunału Konstytucyjnego, bezprawnego skrócenia kadencji członków Krajowej Rady Sądownictwa i jej upolitycznienia z naruszeniem zasady trójpodziału władz, bezprawnego i bezprecedensowego wykorzystywania sądownictwa dyscyplinarnego do nękania sędziów i prokuratorów, stojących na straży demokratycznych wartości oraz praw i wolności obywatelskich wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych oraz Konstytucji RP;

2. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej rozpoczął procedurę naboru polskich kandydatów na sędziów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z pominięciem jakiegokolwiek udziału przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, co nie sprzyja przeprowadzeniu obiektywnej i transparentnej procedury konkursowej i ujemnie rzutuje na jej legitymizację;

3. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej do dziś nie wykonał wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych przeciwko Polsce w sprawach dotyczących zdrowia reprodukcyjnego (wyroki: Tysiąc p. Polsce, skarga nr 5410/03 z 20 marca 2007; R.R. p. Polsce, skarga nr 27617/04 z 26 maja 2011; P. i S. p. Polsce, skarga nr 57375/08 z 30 października 2012) i niewłaściwego funkcjonowania ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży i zamiast zaangażować się w implementację powyższych wyroków doprowadził, w trakcie trwającej globalnej pandemii, do wydania w dniu 22 października 2020 r. przez Trybunał Konstytucyjny wysoce kontrowersyjnego etycznie i prawnie wyroku w sprawie K 1/20, w konsekwencji czego setki tysięcy Polaków zdecydowały się wziąć udział w masowych demonstracjach ulicznych, upominając się o godność i przynależne im prawa człowieka,

4. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej nie podejmuje żadnych inicjatyw mających na celu wzmocnienie mechanizmu Konwencji pomimo tego, że historia Polski, doświadczonej przez terror dwóch totalitaryzmów, w szczególny sposób predestynuje ją do aktywnego działania na rzecz ochrony praw człowieka, praworządności, pokoju i pluralizmu demokratycznego w Europie,

5. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej przyczynia się do osłabiania skuteczności Europejskiej Konwencji poprzez prowadzenie systematycznej polityki anihilacji instytucjonalnych gwarancji praworządności i praw człowieka, sytuując Polskę pośród państw o wątpliwej reputacji demokratycznej.

W konsekwencji Komisja Praw Człowieka Krajowej Rady Radców Prawnych apeluje do władz publicznych:

• o realne zagwarantowanie osobom pozostającym w zakresie jurysdykcji polskiego porządku prawnego rzeczywistego przestrzegania praw i wolności gwarantowanych Europejską Konwencją;

• o przestrzeganie ostatecznych wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stosownie do art. 46 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka;

• o przeprowadzenie niezależnej i transparentnej procedury wyboru kandydatów na sędziów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w zgodzie z art. 21 i 22 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz odpowiednimi rezolucjami i rekomendacjami Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy,

• o podjęcie aktywnych działań na rzecz wzmocnienia mechanizmu ochronnego Europejskiej Konwencji, którego skuteczność stanowi oczywisty element polskiej racji stanu, a także do zaniechania prób dezawuowania i likwidacji standardów wypracowanych w polskim systemie prawnym pod wpływem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Przewodnicząca Komisji Praw Człowieka
Krajowej Rady Radców Prawnych
Magdalena Witkowska